Dònsoya
Nsàna
"Kungo ka di n ye" àni "n ye dònso ye" tɛ kelen ye.
|
KÀLAN 18 - NÌN KÀLAN ÌN KƆNƆ
- X-ma et X-man
- k’í bìla X kɔ
- kà mɛɛn X la
- tìgi
- X ko diya Y ye
- X bɛ sɔ̀rɔ kà Y
- ... mîn àni ... mîn
- kà X dɔgɔda
- kà V X la
- sɛgɛsɛgɛ
Source : Intermediate Bambara – pp. 229-239
Audio web (Anglais, Bambara) : 18a, 18b, 18c, 18d
index audio : www.iu.edu
Texte – 1.Xma/Xman – 2.bìla X kɔ – 3.mɛɛn X la – 4.tìgi – 5.ko diya Y ye – 6.sɔ̀rɔ kà V – 7.mîn àni mîn – 8.dɔgɔda – 9.V X la – 10.sɛgɛsɛgɛ - Notes – Vocabulaire

photo Philippe Bordas
http://expo-photo.blog.lemonde.fr/2...
Dònsoya
Le sujet de la chasse a inspiré les auteurs de ce cours. On reverra avec profit :
– le court texte sur le chasseur Ngolo, à propos des métiers, cours n°12 (série 1)
– le conte à la fin de la 1ère série de cours : Dònsokɛ ní kúngo-kɔ́nɔ-sògow
Dònsoya ye koba ye. Nalonma dè t’à dɔn. Fɛn bɛɛ tɔgɔ sɔ̀rɔ kà di fo dònsoya. N’i ma siran dònsoya ɲɛ, i tɛ siran fɛn ɲɛ̀ tugun. Dònsoya ka di mɔ̀gɔ dɔw ye. Ù bɛ màrafa sàn. Ù bɛ taa sògo fàga, nka ò tìgiw tɛ dònsow ye. Òlu ye dònsoladegew dè ye. Mɔ̀gɔ bɛ kɛ dònso ye cogo jùmɛn ? Kabini i denmisɛnman, i b’i diyanyemɔgɔ dɔ ɲini, min ye dònso ye. I b’ò kɛ i kàramɔgɔ ye. N’à bɛ taa ŋàɲa kɔnɔ, i b’i bìl’à kɔ. N’à ye sògo fàga, i b’ò sògo dòni tà kà nà n’à ye so. I bɛ mɛɛn ò sògodonita la. N’i ko diyar’à ye, à bɛ to sɔ̀n dɔɔnindɔɔnin, kà dònsoyakow ɲɛjìra i la. Mɔ̀gɔ tɛ kɛ dònso ye, n’i ma tɔɔrɔ caman ye, mɔ̀gɔ tɛ kɛ dònso ye n’i ma sabali. N’i kàramɔgɔ y’i sɛgɛsɛgɛ, k’à dɔn ko i bɛ se kà kɛ dònso ye, à b’à f’i ye i ka wòro bìlen tan ɲini, àni manadunun. N’i y’ò wòro bìlen tan ni manadunun sɔ̀rɔ, aw bɛ jɛ̀ kà taa ɲɔgɔn fɛ̀ dònsoba bara. Ò fana b’à lase dònso tɔ̀w mà. Ò la sa, don dɔ bɛ dɔgɔda. Bɛɛ bɛ ɲɔgɔn kùnbɛn dàankun na ò don, k’i ka dàankunsaraka bɔ. Sarakabɔ mana ban, i bɛ sɔ̀rɔ k’i kàli dònso bɛɛ ɲɛna k’i tɛ bɔ dònsoya la tugun. Farafinna furaw caman bɛ bɔ dònsow bolo. Ù bɛ sàkinfura bɔ, àni jólifura, ni ɲàmafura, ni mɔ̀gɔtangafura ni fura caman wɛrɛw. Dònso bɛ su ̀ dɔn, à bɛ tìle ̀ dɔn. À bɛ kalo ̀ dɔn, à bɛ dòlo ̀ dɔn. Don min ka di, àni don min man di, dònso b’ò dɔn. À bɛ ŋàɲa ̀ dɔn, à bɛ fìɲɛ ̀ dɔn. Nìn bɛɛ bɛ kàlan dònsoya la. |
Ɲìninkali
1. Dònsoya ̀ ye mùn ye ? | |
2. Jɔ̂n t’ò dɔn ? | |
3. Mùn sɔ̀rɔ man di dònso fɛ̀ ? | |
4. Mùnna tɔgɔ sɔ̀rɔ man di dònso fɛ̀ ? | |
5. Mɔ̀gɔ ka kan kà siran dònso ɲɛ wà ? | |
6. Mùn na ? | |
7. Màrifatigi bɛɛ ye dònso ye wà ? | |
8. Màrifatigi caman bɛ yèn, òlu ye mùn ye ? | |
9. N’i b’à fɛ̀ kà kɛ dònso ye, i bɛ mùn kɛ i denmisɛnnama ? | |
10. I bɛ mùn kɛ i kàramɔgɔ ye ? | |
11. I bɛ mɛn sògodonita la wà ? | |
12. N’i ka ko diyara dònso ̀ ye, à bɛ mùn kɛ ? | |
13. À bɛ dònsokow bɛɛ ɲɛjira i la yɔrɔnin kelen wà ? | |
14. Mɔ̀gɔ bɛ kɛ dònso ye cogo dì ? | |
15. I kàramɔgɔ b’à dɔn cogo dì k’i bɛ se kà kɛ dònso ye ? | |
16. À man’ò dɔn, à bɛ mùn f’i ye ? | |
17. Mùn bɛ k’à fɛnw na ? | |
18. Dònsoba bɛ mùn kɛ ? | |
19. Dònsow ̀ bɛ ɲɔgɔn sɔ̀rɔ min ? | |
20. Ù bɛ mùn kɛ dàankun na ? | |
21. I bɛ mùn kɛ sarakabɔ ̀ mana ban ? | |
22. I b’i kàli mùn kàn ? | |
23. Dònsow bɛ mùn bɔ ? | |
24. Ù bɛ fura jùmɛnw bɔ ? | |
25. Dònso ka dɔnni ka bòn wà ? | |
26. À bɛ mùn dɔn ? |
La Genèse, le très beau film (introuvable) de Cheik Oumar Sissoko. Salif Keita, dans le rôle d’Esaü, y revêt des habits de chasseurs, un costume qu’il endossera aussi sur la scène musicale...
X-ma et X-man
[ notes ]
Sègin n kàn : X-ma/-man
Kabini i denmisɛnman, ù b’i kàlan dònsoya ̀ la. |
Kabini à denyɛrɛninman, à bɛ nìn cogo la. |
Kini nama dè bɛ se kà dun. |
Tiganin kɔgɔma sànta bɛ sɔ̀rɔ yɔrɔ bɛɛ. |
Mùso kɔnɔma bɛ sɛ̀gɛn kɔsɛbɛ. |
Ne kelennama tɛ se kà nìn ɲɛnabɔ ? |
À ye kuma kɔrɔma dè f’i ye. |
An bìlakoroma tùn tɛ foyi kɛ tulon kɔ. |
Ɲìninkali : X-ma/-man
A. I bɛ kàlan dosoya la tùma jùmɛn ? | B. Kabin’i denmisɛnman, ù b’i kàlan dònsoya la. |
A. Màdu tùn bɛ cogo dì à denmisɛnman ? | B. Kabini à denyɛrɛniman, à bɛ nìn cogo la. |
A. Kini bɛ se kà dun cogo dì ? | B. Kini nama dè bɛ se kà dun. |
A. Mùn bɛ sɔ̀rɔ yɔrɔ bɛɛ ? | B. Tigani kɔgɔma sànta bɛ sɔ̀rɔ yɔrɔ bɛɛ. |
A. Jɔ̂n bɛ sɛ̀gɛn kɔsɔbɛ ? | B. Mùso kɔnɔma bɛ sɛ̀gɛn kɔsɔbɛ. |
Fɔcogo wɛrɛ : X-ma/-man
Ɲɛjira : A. À denmisɛnman tùn bɛ nìn cogo la. | B. À tùn bɛ nìn cogo la k’à to denmisɛnya la. |
An bìlakoroma tùn tɛ foyi kɛ tulon kɔ. | |
Ù npògotigima tùn bɛ tɛgɛrɛtulonkɛ su fɛ̀. | |
À kɔnɔma tùn bɛ kùmun fɛ̀ kɔsɛbɛ. | |
À cɛ̀gananma tùn bɛ tobili kɛ à yɛ̀rɛ̂ ye. | |
À mùsogananma tùn tɛ bɔ kɛnɛ mà. | |
Fantà mùsokɔrɔninma bɛ kɛ ncɔ̀rɔnin ye. | |
Màdu kàlandennama tùn tɛ ko kolon si kɛ. |

http://expo-photo.blog.lemonde.fr/2...
i bìla X kɔ
[ notes ]
Sègin n kàn : Bìla X kɔ
Ni dònso ̀ bɛ taa ŋàɲa kɔnɔ, bìlakoro b’i bil’à kɔ. |
Ni mùso ̀ bɛ taa dɔgɔɲini, dennin b’i bìl’à kɔ. |
Ni Àli bɛ taa ntòlatanyɔrɔ la, à dɔgɔkɛ b’i bìl’à kɔ. |
N’taatɔ ɲɛ̀gɛn ̀ na, à y’i bìla n kɔ. |
Shaka mana wuli tùma ô tùma, à ka wùlu b’i bìl’à kɔ. |
Ni n ye so sira mìnɛ, i k’i bìla n kɔ. |
Bìla nɔ la : Bìla X kɔ
An k’an bìla Musà kɔ. |
kàramɔgɔ |
moriba |
dònsokɛ |
nùmukɛ |
mùsokɔrɔba |
An y’an bìla mùso kɔ. |
à i |
ù ù |
n n |
aw aw |
i i |
an an |
Baba i |
Musà i |
Fɔcogo wɛrɛ : bìla X kɔ
Ni dònsokɛ bɛ taa ŋàɲa kɔnɔ bìlakoro bɛ tùgu à nɔ̀fɛ̀. | B. Ni dònsokɛ bɛ taa ɲàɲan kɔnɔ, bìlakoro b’i bìl’à kɔ. |
N taatɔ ɲɛ̀gɛn na, à tùgura n nɔ̀fɛ̀. | |
Shaka mana wuli tùma ô tùma, à ka wùlu bɛ tùgu à nɔ̀fɛ̀. | |
Ni n ye so sira mìnɛ, i ka tùgu n nɔ̀fɛ̀. | |
Ni Àli bɛ taa ntòlatanyɔro, à dɔgɔkɛ bɛ tùgu à nɔ̀fɛ̀. | |
Ni mùso bɛ taa dɔgɔɲini ̀ , den bɛ tùgu à nɔ̀fɛ̀. |
mɛɛn X la
[ notes ]
Sègin n kàn : mɛɛn X la
I bɛ mɛɛn ò sògodonita ̀ la. |
Màdu bɛ mɛɛn tùbabukankalan ̀ na. |
À bɛ mɛɛn mùsokolontìgɛ ̀ la. |
Aw bɛ mɛɛn fìnikɔrɔdon ̀ na. |
À bɛ mɛɛn mìsiwolofeere ̀ la. |
Ù bɛ mɛɛn sàgakunkolodun ̀ na. |
I mùso bɛ mɛɛn fìnikolonko ̀ la. |
Bìla nɔ la : mɛɛn X la
Fantà mɛɛnna dumunitobi ̀ la. |
kùnkolofeere ̀ |
furanni ̀ |
fìniko ̀ |
kùnsiri ̀ |
lakàlanni |
dòn-kà-bɔ ̀ |
lɛtɛrɛsɛbɛn ̀ |
gàladon ̀ |
Yɛ̀lɛmali : mɛɛn X la
Ɲɛjira : A. Màdu mɛɛnna tùbabukankalan ̀ na. | B. Màdu ma mɛɛn tùbabukankalan ̀ na. |
I bɛ mɛɛn ò sògodonita ̀ la. | |
À bɛ mɛɛn mùsokolontigɛ ̀ la. | |
Aw mɛɛnna fìnikɔrɔdon ̀ na. | |
À mɛɛnna mìsiwolofeere ̀ la. | |
Ù mɛɛnna sàgakunkolodun ̀ na. | |
I mùso mɛɛnna fìnikolonko ̀ la. | |
Sali mɛɛnna waribadun ̀ na. |

Photo Olivier EPRON
https://fr.wikipedia.org/wiki/Confr%C3%A9ries_de_chasseurs_en_Afrique
Creative Commons Attribution 2.5 Generic license
tìgi
[ notes ]
Sègin n kàn : tìgi
Mɔ̀gɔ bɛ taa mìsiri la, nka ò tìgi tɛ wàliju ye. |
Mɔ̀gɔ bɛ taa sògo fàga, nka ò tìgi tɛ dònso ye. |
Mɔ̀gɔ bɛ kùranɛ kàlan, nka ò tìgi tɛ mori ye. |
Mɔ̀gɔ bɛ dɔ̀nkili ̀ da, nka ò tìgi tɛ jèli ye. |
Mɔ̀gɔ bɛ nɛ̀gɛ baara, nka ò tìgi tɛ nùmu ye. |
Mɔ̀gɔ bɛ sògo fèere, nka ò tìgi tɛ wàye ye. |
Mɔ̀gɔ bɛ sɛ̀nɛ kɛ, nka ò tìgi tɛ sɛ̀nɛkɛlaŋana ye. |
Mɔ̀gɔ bɛ dòni ̀ tà, nka ò tìgi tɛ baaraɲini ye. |
Mɔ̀gɔ bɛ sɛbɛnni kɛ, nka ò tìgi tɛ kàramɔgɔ ye. |
Mɔ̀gɔ bɛ wari ̀ sɔ̀rɔ, nka ò tìgi tɛ bàana ye. |
Mɔ̀gɔ bɛ wari ̀ sɔ̀rɔ, nka ò tìgi tɛ jàgokɛla ye. |
Kumasɛndila : ò tìgi
Ɲɛjira : A. mìsiri ... wàliju | B. Mɔ̀gɔ bɛ taa mìsiri la, nka ò tìgi tɛ wàliju ye. |
sògofaga … dònso | |
kùranɛ … mori. | |
dɔ̀nkili … jèli | |
nɛ̀gɛ … nùmu | |
sògo … wàye | |
sɛ̀nɛ … sɛ̀nɛkɛlaŋana | |
doni … kàramɔgɔ | |
wari … jàgokɛla |

ko diya X ye
[ notes ]
Sègin n kàn : ko diya X ye
N’i ko diyara i kàramɔgɔ ye, à bɛ dɔ f’i ye. |
À ka mɔ̀gɔya y’à ko diya n ye. |
À mùso fɔlɔ ka sabali y’à ko diya bɛɛ ye. |
I ka nisɔndiya y’i ko diya dùgumɔgɔw ye. |
Mɔ̀gɔ tɛ ko diya mɔ̀gɔ ye gansan. |
Ɲìninkali
A. I kàramɔgɔ bɛ dɔ f’i ye tùma jùmɛn ? | B. N’i ko diyar’à ye. |
A. Mùn y’à ko diya i ye ? | B. À ka mɔ̀gɔya, |
A. Mùn y’à mùso fɔlɔ ko diya mɔ̀gɔw ye ? | B. À ka sabali. |
A. Mùn ye n ko diya dùgumɔgɔw ye ? | B. I ka nisɔn diya. |
A. Mùn bɛ mɔ̀gɔ ko diya mɔ̀gɔ ̀ ye. | B. Mɔ̀gɔ tɛ ko diya mɔ̀gɔ ye gansan. |

Ndugacè Samakè
transcription et traduction Annik Thoyer
Editions L’Harmattan
11/2006
X sɔ̀rɔ kà Y
Sègin n kàn : X sɔ̀rɔ kà Y
I bɛ sɔ̀rɔ k’i kàli dònso ̀ bɛɛ ɲɛna. |
I bɛ sɔ̀rɔ kà sàga ̀ kan ̀ tìgɛ. |
Cɛ̀ bɛ sɔ̀rɔ kà tilali ̀ kɛ. |
À bɛ sɔ̀rɔ kà taa sugu ̀ la. |
Mɔ̀gɔw ̀ bɛ sɔ̀rɔ kà dumuni kɛ. |
Binta bɛ sɔ̀rɔ kà mìnanw kò. |
Peresidan ̀ bɛ sɔ̀rɔ k’à kàli jàmana ̀ bɛɛ ɲɛna. |
Denmisɛnw bɛ sɔ̀rɔ kà t’ù da. |
Aw bɛ sɔ̀rɔ kà nà mɔ̀gɔw tɔɔrɔ. |
Kàlandenw bɛ sɔ̀rɔ ka ɲɔgɔndan ̀ kɛ. |
Fantà bɛ sɔ̀rɔ kà dàraka tobi. |
Adama bɛ sɔ̀rɔ k’à niyɔrɔ ̀ bɔ. |
Bìla nɔ la : X sɔ̀rɔ ka Y
I bɛ sɔ̀rɔ k’i kàli dònso bɛɛ ɲɛna. |
ka sàga kan tìgɛ. |
Maramu bɛ sɔ̀rɔ |
Ɲɛba bɛ sɔ̀rɔ |
k’à ka fìniw ko. |
kà denmisɛnw lasunɔgɔ. |
kà mobili wuli kà taa. |
kà sɛ̀nɛkɛlaw fò. |
Fànta bɛ sɔ̀rɔ |
Màdu bɛ sɔ̀rɔ |
Birama bɛ sɔ̀rɔ |
kà mùso furu. |
kà nkonifɔ ̀ damìnɛ. |
kà selijita ̀ damìnɛ. |
Sìlamɛw ̀ bɛ sɔ̀rɔ |
Morikɛ ̀ bɛ sɔ̀rɔ |
Adama bɛ sɔ̀rɔ |

... min ...àni ... min.
Sègin n kàn :... min ...àni ... min.
Don min ka di, àni don min man di, dònso b’ò bɛɛ dɔn. |
Mɔ̀gɔ min ka ɲì, àni mɔ̀gɔ min man ɲì, ò bɛɛ n’à taayɔrɔ dòn. |
Sògo min ka bòn, àni sògo min ka dɔgɔ, dònso ̀ b’ò bɛɛ fàga. |
Mùso min cɛ ka ɲì, àni mùso min cɛ man ɲì, Ala dè y’ù bɛɛ da. |
Jàmana min ka bòn, àni jàmana min ka dɔgɔn, sàriya y’ò bɛ kɛ kelen ye. |
Ɲìninkali : ... min ...àni ... min
A. Dònso bɛ mùn dɔn ? | B. Don min ka di, àni don min man di, dònso ̀ b’ò bɛɛ dɔn. |
A. Sàriya ye mùn kɛ ? | B. Jàmana min ka bòn, àni jàmana min ka dɔgɔ, sàriya ̀ y’ò bɛɛ kɛ kelen ye. |
A. Ala ye mùn kɛ ? | B. Mùso min cɛ ka ɲì àni mùso min cɛ man ɲì, Ala y’ò bɛɛ da. |
A. Mɔ̀gɔw bɛ taa min ? | B. Mɔ̀gɔ min ka ɲì, àni mɔ̀gɔ min man ɲì, ò bɛɛ n’à taayɔrɔ dòn. |
A. Dònso bɛ sògo jùmɛnw fàga. | B. Sògo min ka bòn, àni min man bòn, dònso b’ò bɛɛ fàga. |

https://www.cairn.info/revue-afriqu...
photo : http://chasseur-d-antan.com/groupe/...
dɔgɔda
[ notes ]
Sègin n kàn : dɔgɔda
Don dɔ bɛ dɔgɔda dònsow fɛ̀. |
À fà y’ù bolokolidon ̀ dɔgɔda. |
Mùso somɔgɔw ni cɛ ̀ somɔgɔw bɛ furu ̀ dɔgɔda. |
An bɛnkɛ y’an taadon ̀ dɔgɔda. |
Jàmana fìla ye kuma don ̀ dɔgɔda. |
Kàlandenw ye ɲɛnajɛ don ̀ dɔgɔda. |
Selidon ̀ bɛ dɔgɔda sìlamɛw fɛ̀. |
Cɛ̀ n’à terikɛw ye buranfolidon ̀ dɔgɔda. |
Ɲìninkali : dɔgɔda
A. Dònsow bɛ mùn kɛ ? | B. Don dɔ bɛ dɔgɔda ù fɛ̀. |
A. Cɛ̀ ni mùso ̀ somɔgɔw bɛ mùn kɛ ? | B. Ù bɛ furu don ̀ dɔgɔda. |
A. Jàmana fìla ye mùn kɛ ? | B. Ù ye kuma don ̀ dɔgɔda. |
A. Kàlandenw ye mùn kɛ ? | B. Ù ye ɲɛnajɛdon ̀ dɔgɔda. |
A. Sìlamɛw bɛ mùn kɛ ? | B. Selidon bɛ dɔgɔda ù fɛ̀. |
A. Cɛ̀ n’à terikɛw ye mùn kɛ ? | B. Ù ye buranfolidon ̀ dɔgɔda. |
Bìla nɔ la : dɔgɔda
Don dɔ bɛ dɔgɔda dònsow ̀ fɛ̀. |
masaw |
fàamaw |
kàlandenw |
cikɛlaw |
mùsow |
Furusiridon ̀ bɛ dɔgɔda mùsow fɛ̀. |
Furusiridon ̀ |
Denkundidon ̀ |
Bolokolidon ̀ |
Kɔɲɔyadon ̀ |
Buranfolidon ̀ |
Yɛ̀lɛmali : dɔgɔda
Ɲɛjira : A. Don dɔ bɛ dɔgɔda dònsow fɛ̀. | B. Dònsow bɛ dòn dɔ dɔgɔda. |
Bolokolidon ̀ bɛ dɔgɔda ù fà fɛ̀. | |
Furusiridon ̀ bɛ dɔgɔda fànga fɛ | |
Kɔɲɔyadon ̀ bɛ dɔgɔda mùsow fɛ̀. | |
Kumadon ̀ bɛ dɔgɔda faama fìla fɛ̀. | |
Tɔnsigidon ̀ bɛ dɔgɔda kùntigiw fɛ̀. | |
Denkundi ̀ bɛ dɔgɔda denfaw ni denbaw fɛ̀. | |
Tulon ̀ kɛdon ̀ bɛ dɔgɔda dònsow fɛ̀. | |
Kàlan ̀ kɛdon ̀ bɛ dɔgɔda kàramɔgɔw fɛ̀. | |
Buranfoli ̀ don ̀ bɛ dɔgɔda teriw fɛ̀. | |
Ɲɔgɔnyedon ̀ bɛ dɔgɔda Adama fɛ̀. |
... X la
Sègin n kàn : ... X la.
Nìn bɛɛ bɛ kàlan dònsoya ̀ la. |
Nìn bɛɛ ba kàlan nùmuya ̀ la. |
Nìn bɛɛ bɛ mùɲu mɔ̀gɔya ̀ la. |
Nìn bɛɛ bɛ dòn npògotigiya ̀ la. |
Nìn bɛɛ bɛ dège garankeya ̀ la. |
Nìn bɛɛ bɛ dɔn ɲàmakalaya ̀ la. |
Nìn bɛɛ bɛ fàamuya hɔrɔnya ̀ la. |
Nìn bɛɛ bɛ kɛ denmisɛnya ̀ la. |
Bìla nɔ la : ... X la.
Nìn bɛɛ bɛ kàlan dònsoya ̀ la. |
mùɲu |
dège |
ɲini |
dɔn |
kɛ |
nùmuya ̀ |
denmisɛnya ̀ |
garankeya ̀ |
jèliya ̀ |
ɲàmakalaya ̀ |
kamalenya ̀ |
solimaya ̀ |
Kumasendila : ... X la
Ɲɛjira : A. kalan ... dònsoya | B. Nìn bɛɛ bɛ kàlan dònsoya ̀ la. |
… mùɲu … mogoya ̀ … | |
… fàamuya … hɔrɔnya ̀ … | |
… kɛ … denmisɛnya ̀ … | |
… mùɲu … sìlamɛya ̀ … | |
… dège … nùmuya ̀ … | |
… sɛbɛn … kalandenya ̀ … | |
… dun … fantanya ̀ … | |
… don … npògotiya ̀ … | |
… dɔn … garankeya ̀ … |
sɛgɛsɛgɛ
Sègin n kàn : sɛgɛsɛgɛ
I kàramɔgɔ b’i ka dɔnni sɛgɛsɛgɛ. |
Sàriyatigɛla bɛ mɔ̀gɔw ka kuma sɛgɛsɛgɛ. |
Shaka bɛ kanw sɛgɛsɛgɛ kɔsɔbɛ. |
Àli bɛ ko bɛɛ sɛgɛsɛgɛ. |
An bɛna nìn ko ìn sɛgɛsɛgɛ. |
Ɲìninkali : sɛgɛsɛgɛ
A. I kàramɔgɔ bɛ mùn kɛ ? | B. À b’i ka dɔnni sɛgɛsɛgɛ. |
A. Sàriyatigɛla bɛ mùn kɛ ? | B. À bɛ mɔ̀gɔw kuma sɛgɛsɛgɛ. |
A. Shaka bɛ mùn kɛ ? | B. À bɛ kanw sɛgɛsɛgɛ. |
A. Àli bɛ mùn ka ? | B. Àli bɛ ko bɛɛ sɛgɛsɛgɛ. |
A. Aw bɛna mùn kɛ ? | B. An bɛ̀n à sɛgɛsɛgɛ. |

http://www.africultures.com/php/?na...
NOTES
1. X-ma
[ exercices ]
Nous en avons parlé brièvement dans le cours akbk2/14 à propos de kelennama.
Ajouté à un nom, le suffixe nominal -ma exprime la notion abstraite "avoir la propriété de".
Par exemple si l’on parle d’un âge de la vie, on peut le traduire "comme un", "en tant que", "quand X était", "semblable à" :
I bìlakoroma ma foyi kɛ tulon ̀ kɔ. | Quand vous étiez un jeune garçon, vous ne faisiez rien d’autres que jouer. |
Ajouté à un nom d’objet concret, il correspond aux suffixes "-eux" ou "-é" en français ("-y" en anglais) :
jima | aqueux | watery |
kògòma | salé | salty |
bugurima | poussiéreux | dusty |
nonoma | laiteux | milky |
Avec les termes de parenté mutuels (frère, soeur, cousinage de plaisanterie), il exprime la réciprocité :
badenma | enfant de même mère |
bakelenma | enfant de la même mère |
sinjimaw | enfants du même lait maternel (toujours au pluriel) |
terima | amis réciproques (toujours au singulier) |
Jargon : on parle de suffixe ornatif ou commitatif.
TONS : comme tous les noms dérivés, les noms ainsi suffixés en -ma sont tonalement compacts avec le nom qui précède, ou auquel ils sont accolés pour former un nom composé (en pratique ils sont souvent écrits collés). Rappel : cela signifie qu’ils perdent leur ton de base et que c’est le ton du mot qui précède qui se propage :
ná "sauce" + jíma "aqueux" -> nájima / ná jima | sauce aqueuse | |
tìga "arachide" + kɔ̀gɔma "salée" -> tìgakɔgɔma / tìga kɔ̀gɔma | cacahuète salée | |
mais : | ||
ná "sauce" + kɔ̀gɔma "salée" -> nákɔgɔma / ná kɔ́gɔma | sauce salée | |
tìga "arachide" + súkaroma "sucrée" -> tìgasukaroma / tìga sùkaroma | cacahuète sucrée |
Récapitulons les ma que nous connaissons en bambara :
mà | postposition | Fantà ye nɔnɔ di den mà | Fanta a donné du lait à l’enfant |
ma | marque prédicative | den ma nɔnɔ mìn | l’enfant n’a pas bu le lait |
-ma | suffixe | nɔnɔ kɔgɔma man di à ye | le lait salé ne lui plait pas |
Il y a une confusion fréquente à éviter avec le suffixe adjectivateur -man, confusion qui est favorisée par l’ubiquité et l’instabilité de la nasalisation en bambara.
Le suffixe -man s’applique aux verbes qualitatifs et les dérive en adjectifs.
ca "être nombreux" -> | caman "nombreux" |
jugu "être méchant" -> | juguman "méchant"* |
ɲì "être bon" -> | ɲùman "bon" ** |
* attention, on pourrait être tenté de dériver le nom : jugu "ennemi" avec le suffixe -ma, puisque être ennemi est souvent réciproque, mais ça ne se fait pas en bambara !
Lorsqu’un même mot existe comme nom et comme adjectif, on peut trouver les deux formes, avec des sens très proches :
mùsoma | "femme"+"semblable à" | semblable à une femme, féminin |
mùsoman | "féminin" + "adjectivateur" | féminin |
2. i bìla X kɔ
[ exercices ]
Encore un usage de bìla (voir récapitulatif dans le cours précédent). On peut traduire cette expression par "suivre X", bien que son sens soit plus précisément et assez clairement : se mettre derrière X. On ne sera donc pas surpris que ce soit un usage réfléchi : se mettre soi-même derrière X.
Mùso y’i bìl’à cɛ kɔ. | La femme se mit derrière son mari / à la suite de son mari. |
3. mɛɛn X la
[ exercices ]
Comme on l’a vu dans le cours n°15 (akbk1), le verbe mɛɛn a le sens de "durer", "rester longtemps", voire "tarder"(au négatif), "il y a longtemps"...
Avec une postposition en la (ou na), le sens est "faire pendant une longue période de temps" :
Màdu mɛɛnna tùbabukankalan ̀ na. | Madou a longtemps étudié le français |
Dans cette traduction libre en français, le verbe mɛɛn est devenu l’adverbe, et le nom @tùbabukalan" est devenu le verbe !
Quelques expressions avec mɛɛn
à mɛɛnna | ça fait longtemps, il y a longtemps... |
kà mɛɛn | pendant longtemps, depuis longtemps |
à sàra kà mɛɛn ... il est mort depuis longtemps | |
à mɛɛn ô mɛɛn | quelque soit le temps que ça dure |
Mɔ̀gɔ mɛɛn ô mɛɛn, dɔ nà fɔ i kɔ. ...On aura beau vivre très longtemps, on laissera la place à d’autres. |
4. tìgi
[ exercices ]
On a déjà pas mal parlé de ce mot important, utilisé dans les mots composés, en particulier dans le cours akbk1/13 :
takisitigi | taximan |
... mais également comme renvoi "ò tìgi" dans les subordonnées relatives avec mîn : en particulier dans le cours akbk2/03
Mɔ̀gɔ mîn b’à masaw bònya, ò tìgi` bɛna taa ɲɛ. | Quelqu’un qui respecte ses parents ira loin (ira de l’avant). |
Quelle que soit la traduction choisie, le sens de base dans toutes les langues mandé est "la personne en charge de", "la personne responsable de", quelle que soit le domaine de responsabilité : propriété, gardien de, auteur,...
Il y a toutefois des utilisations où la responsabilité est plus légère et où il peut s’agir d’activités plus occasionnelles, en particulier dans les constructions relatives (avec ou sans le marqueur relatif mîn) :
Mɔ̀gɔ bɛ dɔ̀nkili da nka ò tìgi tɛ jèli ye. | Tout le monde peut chanter, mais celui qui le fait n’est pas (nécessairement) un griot Chanter ne fait pas nécessairement de celui qui chante un griot |
5. X ko diya Y ye
[ exercices ]
Le ko dont il s’agit ici est celui au sens de "affaire", "conduite", "désir", "problème", et plus particulièrement ici s’agissant d’une personne, c’est le même ko que celui que nous avons vu dans l’expression amoureuse :
i ko ka di ne ye | tu me plais |
diya est le verbe dérivé du verbe qualitatif di "être agréable" (ka di, man di). En effet, on peut dériver les verbes qualitatifs avec le suffixe -ya. Il s’utilise avec un sens tout à fait proche :
Fantà ko ̀ diyara Baba ye. | Fanta a plu à Baba. |
NB : on retrouve ce même verbe diya dans le nom composé diyanyemɔgɔ, parfois écrit diya-n-ye-mogɔ : "ami", "bien-aimé(e)"
Les locuteurs natifs pensent qu’il est plus correct, par politesse, ou grammaticalement parlant, d’utiliser ko lorsqu’on parle d’une personne. En revanche s’il s’agit d’un objet ou d’un événement, ko n’est pas nécessaire :
Ɲɛnajɛ diyara Baba ye. | La fête a plu à Baba. |
Nous revenons ici, encore une fois, sur ce mot important. Revoir un récapitulatif des usages de ko dans le cours akbk2/14
À propos du suffixe -ya : Remarquez qu’il y en a deux :
1) celui qui transforme les verbes qualitatifs en verbes dynamiques | diya, juguya, caya... |
2) celui qui transforme des noms en nom abstrait | dònsoya "la chasse, l’état de chasseur" |
6. x dɔgɔda
[ exercices ]
Voici un verbe composé : dogo-da, c’est à dire "marché-installer" ; à l’origine donc, lié au rythme d’installation des marchés de village (dogokun, "la semaine", vient aussi de cela : le tour du marché) ; le verbe a fini par prendre le sens de "prendre rendez-vous", "fixer une date", "prévoir" :
À ye ɲɛnajɛ ̀ dɔgɔda. | Il a fixé la date de la fête. |
Dùgutaa dɔgɔdalen bɛ n fɛ̀. | J’ai un voyage de prévu. [1] |

KELAMALI, la bibliothèque du Mandé
http://www.kelamali.com/tag/donsoba/
Daɲɛsɛbɛn
| ||
dàankun | n. | carrefour, croisement, limite, banlieue |
denmisɛnman, denmisɛnnama | n. | étant enfant, enfance |
denyɛrɛnin | n. | bébé |
denyɛrɛninman | n. | étant bébé, petite-enfance |
diyanyemɔgɔ | n. | ami, personne aimée, bien-aimé(e) |
dɔgɔda | v. | fixer la date, prendre date, prévoir |
dòlo | n. | étoile |
dòn-kà-bɔ | n. | agitation,va et vient (entrer et sortir) |
dònso | n. | chasseur |
dònsoba | n. | grand chasseur, chef des chasseurs |
dònsoya | n. | chasse, état de chasseur |
dònsoladege | n. | chasseur amateur |
fàga | v. | tuer |
fura | n. | feuille, feuille médicinale, médicament |
-> fura bɔ | expr | fabriquer un remède pour... |
jɛ̀ | v. | rassembler |
joli | n. | plaie, blessure |
-> jolifura | n. | remède pour les plaies |
jòli | n. | sang |
kàli | v. | (v. réfléchi) jurer, prêter serment |
kungo | n. | la brousse |
ladège | v. | imiter, s’entraîner, entraîner, enseigner |
manadunun | n. | tambour à peau de caoutchouc |
màrifa, màrafa | n. | fusil |
mɛɛn | v. | durer, rester longtemps, tarder |
mɔ̀gɔtangafura | n. | remède pour protéger l’honneur |
nalonma | n. | sot, imbécile |
ɲàma | n. | ordure |
ɲàma | n. | force occulte, maladie provoquée par le nyama |
-> ɲàmafura | n. | remède contre le nyama, contre-poison. |
ŋaɲa | n. | la brousse |
sàcinfura, sàkinfura | n. | remède contre les morsures de serpent |
saraka bɔ | expr | donner en aumône, faire un sacrifice |
sɛgɛsɛgɛ | v. | examiner soigneusement, ... bien nettoyer |
sirakunbɛn | n. | carrefour, croisement de chemins |
sògo | n. | gibier, viande |
sɔ̀n | n. | un moment, fréquemment, de temps en temps |
tànga | v. | protéger |
tànga | n. | respect, honorabilité |
wula | n. | la brousse |
yɔrɔnin kelen | expr | "sur le champ", immédiatement |